Hát Xoan Phú Thọ - Nghiên cứu nghệ thuật dân gian của Đặng Đình Thuận - Hội văn học nghệ thuật Phú Thọ

Nghiên cứu nghệ thuật dân gian của Đặng Đình Thuận - Hội văn học nghệ thuật Phú Thọ, sáng tác tại Nhà sáng tác Đà Nẵng tháng 9-2018.

HÁT XOAN PHÚ THỌ - NÉT RIÊNG BIỆT VỀ TỔ CHỨC VÀ NGHỆ THUẬT TRÌNH DIỄN

          Hát Xoan là lối hát dân gian được bắt nguồn từ tín ngưỡng truyền thống thờ cúng Thần linh, Thành hoàng và các Vua Hùng gắn với không gian thiêng là các ngôi miếu cổ và đình làng, nên Hát Xoan còn được gọi là " Hát cửa đình, Khúc môn đình, ca môn đình". Vì vậy, về tổ chức các phường Xoan; lời ca và nghệ thuật trình diễn của Hát Xoan luôn mang tính chất của tín ngưỡng phồn thực đặc trưng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Đó là quan niệm Âm- Dương; Nam- Nữ; cầu mong sự sinh sôi phát triển giống nòi và được các bậc Thần linh, Thành hoàng và các Vua Hùng ban cho nhiều may mắn, tốt lành trong lao động sản xuất và trong đời sống hàng ngày của cộng đồng cư dân nông nghiệp. Trong hát Xoan, nghệ thuật múa và hát luôn đi cùng và kết hợp với nhau tạo thành thể thống nhất, dùng điệu múa minh họa nội dung cho lời ca. Các tiết mục múa hát thường sắp xếp theo trình tự nhất định. Mở đầu là 4 tiết mục có tính nghi lễ mang đậm dấu ấn tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước vùng trung du Phú Thọ " rừng cọ đồi chè", với nội dung khấn nguyện, cầu mong trời đất phù hộ cho "mưa thuận, gió hòa" để được mùa màng tươi tốt, bội thu. Sau đó là các lời ca, điệu múa mô tả cảnh lao động sản xuất " tứ dân chi nghiệp" (sỹ, nông, công, thương: Dạy học, trồng lúa, đánh cá, trồng bông dệt vải, săn bắt...) Đây là những bài ca cổ, chủ yếu hát nói hoặc ngâm ngợi; theo thứ tự nghi thức tín ngưỡng thờ cúng truyền thống ( có thể xuất phát từ tín ngưỡng thờ cúng các Vua Hùng: giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám. Tiếp theo là phần hát cách (còn gọi là quả cách). Trong phần này, ông Trùm hoặc một kép chính giở sách ngân nga 14 bài thơ nôm dài với giọng phụ họa của các cô đào đứng ở phía sau. Mười bốn quả cách trong hát Xoan là những áng thơ khuyết danh do nhân dân sáng tác và được lưu truyền trong các phường Xoan gốc với các đề tài khác nhau như: mô tả cảnh lao động, sinh hoạt ở nông thôn vùng trung du, ca ngợi cảnh vật thiên nhiên vùng trung du với những nét đặc trưng của địa hình đồi gò, kể các tích chuyện xưa liên quan đến các Vua Hùng dựng nước. Sau phần hát cách đến các tiết mục có tính chất nghệ thuật dân gian với nội dung mang đậm yếu tố trữ tình, mang âm hưởng của những bài dân ca, ví giao duyên, hát trống quân đặc trưng của vùng Đất Tổ. Mỗi tiết mục nối tiếp nhau ở đây thường gắn với những động tác và đội hình múa, hoặc lối diễn mang tính chất hoạt cảnh như một liên khúc: hát bợm gái, bỏ bộ, xin huê, đố huê, đố chữ, gài ( cài) huê, hát đúm, mó ( giã) cá... Sức sống của hát Xoan chính là bởi Hát Xoan là loại hình hát nghi lễ gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương kết hợp với hát giao duyên nam, nữ ( hát hội), vì vậy nó được tồn tại lâu dài và được nhiều thế hệ trong các phường Xoan yêu thích truyền dạy và cùng bảo tồn đến ngày nay bởi một số nét đặc trưng riêng biệt sau đây của Hát Xoan Phú Thọ:

+ Chặng hát nghi lễ theo tín ngưỡng dân gian: Phần này chủ yếu là hát nghi thức với các bài: Giáo trống, giáo pháo, thơ nhang, đóng đám với những lời cầu nguyện, cầu chúc, cầu mong các bậc Vua, Thần linh, Thành hoàng phù hộ cho dân làng được mọi sự bình an, mạnh khỏe, " phong đăng, hòa cốc"; " nhân khang vật thịnh"... thể hiện ước nguyện của người nông dân được quanh năm no đủ, nhà nhà, người người yên vui. Phần hát nghi lễ được trình diễn theo đúng nghi thức dân gian trước cửa võng ở trong nội đình ( nên gọi Hát Xoan là hát cửa đình). Những lời ca này được sao chép cẩn thận và do ông trùm lưu giữ. Đào và kép hát xen kẽ nhau, lúc phụ họa lúc đuổi nhau, múa hát rộn ràng, động tác dứt khoát, khỏe mạnh tạo không khí linh thiêng, tôn kính trước khi vào cuộc Hát Xoan trong ngày hội.

+ Chặng hát trình diễn 14 quả cách ( quả là bài, cách là hình thức thể hiện): Kiều Giang Cách; Nhàn Ngâm Cách; Tràng Mai Cách; Ngư Tiều Canh Mục Cách; Đối rẫy Cách; Xuân Thời Cách; Hồi Liên Cách; Hạ Thời Cách; Thu thời Cách; Đông thời Cách; Tứ Mùa Cách; Thuyền Chèo Cách; Tứ Dân Cách; Chơi Dâu Cách.

Nội dung các quả cách bao gồm các lời ca mô tả đời sống và sinh hoạt của các tầng lớp người đương thời ở nông thôn hoặc ca ngợi 4 mùa xuân- hạ- thu- đông cùng với sự biến đổi của cảnh vật thiên nhiên qua một năm canh tác, trồng cấy của nhà nông, hoặc kể các cốt truyện cổ tích xưa. Mỗi quả cách thường có cấu trúc ba phần rõ rệt: giáo cách (mở đầu) - đưa cách ( phần giữa) - kết cách ( phần cuối).

Nối tiếp các quả cách thường có láy câu chuyển tiếp: “Các bạn họ ta lấy qua làn dậm là hỡi dậm nào dậm ấy cho qua” hoặc “Cách ấy cho qua, hỡi bạn chèo ta, giờ sang cách khác, giã tiệc này, ta là Đại Vương.”

+ Chặng hát hội ( hát phú lý): Phần hát này mang tính chất trữ tình, giao duyên nam nữ phản ánh những tình cảm quan hệ yêu đương trai gái với hình thức đối đáp thể hiện sự ứng tác, đối đáp linh hoạt mang tính chất đua tài, thi ứng phó nhanh giống như hát ví, hát trống quân bao gồm các tiết mục múa, hát, dựng các hoạt cảnh, các trò chơi. Đây cũng là phần hứng thú và sinh động và hấp dẫn nhất trong cuộc Hát Xoan nói chung. Nghệ thuật của hát Xoan độc đáo và đặc trưng là ở chặng hát này.

Chặng hát này thường được tiến hành theo các thứ tự: hát ghẹo- giao duyên, xin hoa đố chữ, hát đúm và giã ( mó) cá mang đậm ý nghĩa của tín ngưỡng phồn thực: âm- dương; Trai- gái; sinh sôi nảy nở giống nòi. Giã cá hoặc mó cá được coi là tiết mục kết thúc quá trình diễn xướng của hát Xoan, có tiết tấu nhịp nhàng, khỏe khoắn, sô động, thể hiện rõ nét đặc trưng của tín ngưỡng phồn thực qua mối quan hệ giữa trai (dương) và gái ( âm) với ước nguyện sinh sôi, nảy nở phát triển giống nòi để có thêm nhiều nhân lực, của cải trong lao động sản xuất. Điệu múa gồm mười hai đào Xoan và bốn chàng trai làng tượng trưng cho cá bị bắt dâng lên thờ Vua. Chặng hát này được múa hát vào lúc nửa đêm hay gần sáng trước bàn thờ Thánh trong nội đình.

Hát Xoan hội đủ các yếu tố của văn nghệ dân gian bao gồm về tổ chức Phường ( họ); trình diễn theo hình thức đơn giản hát kết hợp với múa gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương. Đó là hình thức âm nhạc cổ truyền, kết hợp được yếu tố văn hóa, lịch sử và nghệ thuật, độc đáo ở lời ca, giai điệu và làn điệu; chứa đựng nhiều giá trị văn hóa và được cộng đồng gìn giữ qua nhiều thế kỷ, không bị biến mất trong đời sống hiện đại đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Với những giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học đặc sắc của loại hình nghệ thuật độc đáo này, ngày 24 tháng 11 năm 2011, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) đã chính thức công nhận Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại và ngày 08 tháng 12 năm 2017, Hát Xoan Phú Thọ chính thức được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Vì vậy, việc bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật truyền thống Hát Xoan Phú Thọ sẽ thiết thực góp phần cho việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và duy trì tính đa dạng của di sản văn hóa nhân loại để Hát Xoan Phú Thọ mãi mãi trường tồn cùng dân tộc và nhân loại.

                                      Trại sáng tác Đà Nẵng, tháng 9 /2018