LỜI CÂY ĐÀN TÍNH - Tản văn của Lã Vinh – Hội văn học nghệ thuật Cao Bằng

Tản văn của Lã Vinh – Hội văn học nghệ thuật Cao Bằng, sáng tác tại Nhà sáng tác Đà Lạt tháng 3/2019.

LỜI CÂY ĐÀN TÍNH

Lã Vinh

Nhà tôi ở gần làng Nghệ sỹ ưu tú Quỳnh Nha, vùng đất của những làn điệu Náng ới, Vang Dà, Hà Lều, đàn then…Thời còn nhỏ mỗi khi chị về thăm quê hay cùng đoàn văn công Cao Bằng về biểu diễn; già, trẻ nam nữ ai cũng háo hức đi xem. Mỗi lần như thế chị Quỳnh Nha thường nán lại với cây đàn tính hát cho cả làng nghe

Cây đàn tính quê em. Đã theo anh đi khắp chiến trường.

Trên đỉnh Trường Sơn ngàn lời ca em hát. Nghe ngọt ngào ấm áp thuỷ chung.

Tiếng đàn ấy, lời ca ấy đã từng bao lần ngân lên trên làn sóng Đài tiếng nói Việt Nam, nghe sao mà tha thiết, mượt mà ấm áp tình quê. Mỗi lần nghe chúng tôi lại lâng lâng cảm xúc xen lẫn tự hào: Cây đàn tính nhỏ bé khiêm nhường mà cũng vượt Trường Sơn đi đánh giặc giữ nước. Sau này chị Quỳnh Nha còn cho biết: Cây đàn tính đã cùng chị đi biểu diễn ở nước ngoài, chị được nhiều huân huy chương và danh hiệu Nghệ sỹ ưu tú cũng nhờ cây đàn tính ấy.

Thế nhưng cho đến nay cũng chưa ai biết chính xác cây đàn tính quê tôi có từ bao giờ. Các nghệ nhân đàn tính thì giải thích một cách nôm na rằng: Nó phải có từ thời con người biết trồng cây Bầu để có thể lấy vỏ bầu làm hộp đàn, thân đàn là thứ cây rừng mảnh mai thó mịn dẻo dai đủ căng dài ba sợi tơ mềm mại… Đó là những chất liệu tự nhiên gần gũi gắn bó với người lao động chân quê.

Theo các nhà nghiên cứu văn hoá dân gian thì thế kỷ 15-16 vương triều nhà Mạc lên Cao Bằng đã đam mê cây đàn tính và làn điệu hát then do ông Bế Văn Phùng ở Hoà An (miền Tây) và ông Nông Quỳnh Vân ở Trùng Khánh (miền Đông) trình diễn để giải khuây, giải hạn, không ngờ giúp vua khỏi được căn bệnh trầm cảm, u sầu. Nhà vua quyết định đưa vào thành loại nhã nhạc cung đình và phong cho ông Bế Văn Phùng làm Tư thiên quản nhạc. Từ đó đàn tính hát then hoà quyện thành một và có dịp phổ biến lưu truyền rộng rãi, trở thành hồn thiêng của văn hoá dân tộc Tày Nùng, tựa như trống chèo của đồng bằng sông Hồng, quan họ của vùng Kinh Bắc hay đàn ca tài tử của người dân Nam Bộ. Nhưng đàn tính không chỉ là đạo cụ âm nhạc mà còn là khí cụ của văn hoá tâm linh, được các ông bà Giàng then, Bụt tính sử dụng để cầu yên giải hạn, nối số gọi hồn cho người già con trẻ. Không biết linh thiêng ứng nghiệm thế nào nhưng với góc nhìn văn hoá thì đây là phép chữa bệnh tinh thần được mọi người mặc nhiên thừa nhận, rồi ăn sâu vào tiềm thức và tập quán dân tộc.

Hiện nay trong xu thế phát triển và hội nhập quốc tế, văn hoá phát triển ngày càng phong phú đa dạng, mở ra cơ hội giao lưu tiếp xúc với nhiểu nền văn hoá và dòng âm nhạc hiện đại. Song hát then đàn tính vẫn không thể thiếu được trong đời sống văn hoá tâm linh và cả sinh hoạt hàng ngày của nhân dân các dân tộc Cao Bằng.

Trong các lễ hội văn hoá dân tộc của Cao Bằng, lễ hội qua miền di sản văn hoá của các tỉnh Việt Bắc, biểu tượng cây đàn tính luôn được treo lên những vị trí trang trọng. Các chương trình văn hoá văn nghệ từ chuyên nghiệp đến nghiệp dư, dù tổ chức ở thành phố hay thị trấn, làng quê..các tiết mục có sử dụng đàn tính điệu then vẫn chiếm thời lượng đến một nửa nội dung chương trình. Tiếng đàn tính dập dìu từ những nếp nhà sàn, bay bổng qua những cánh rừng xanh thẳm, ngân nga bên dòng suối trong veo đã trở thành hình ảnh quen thuộc và sức sống tâm hồn của quê hương non nước Cao Bằng.

Lời cây đàn tính đã theo các nghệ nhân đi biểu diễn ở khắp trong nước và ngoài nước. Âm thanh trong trẻo của nó đã vang xa làm lay động lòng người. Nét độc đáo của đàn tính điệu then đã góp phần nâng cánh cho những con em dân tộc Cao Bằng như Quỳnh Nha, Dương Liễu, Kim Tuế, Xuân Ái trở thành những nghệ sỹ ưu tú, nghệ sỹ nhân dân.

Người Cao Bằng đi vào các tỉnh miền Nam ngoài hành trang mưu sinh cuộc sống vẫn mang theo mình cây đàn tính, những dịp sinh hoạt cộng đồng tiếng đàn cất lên nhẹ nhàng thanh thoát. Còn trong các buổi chầu then, tiếng then réo rắt giục giã lạ thường, tạo nên những phút thăng hoa huyền bí, đắm say làm cho người nghe phải trầm trồ thán phục. Tại thành phố Bà Rịa Vũng Tàu có hẳn một câu lạc bộ hát then đàn tính. Tại Đắc Lắc, Gia Lai, Kon Tum, Bình Phước…ở đâu có người Cao Bằng thì ở đó có tiếng then đàn tính.Ở Lâm Đồng tận nơi Đà Tẻ, Cát Tiên, đêm xuống mấy chục hộ gia đình quây quần hát then đàn tính. Ba sợi dây tơ dập dìu Tàng Nậm Tàng Bốc ngân lên trong không gian mênh mông nơi vùng đất mới, man mác niềm thương nỗi nhớ quê hương. Cây đàn tính trở thành sứ giả giao lưu quảng bá văn hoá, tự nhiên hoà nhập, thấm dần và lưu lại trên mọi vùng quê hương đất nước.

Tháng 3 Tây Nguyên, tại Nhà sáng tác Đà Lạt, trong buổi giao lưu chúng tôi đã cùng hát lên ca khúc: Cây đàn tính dây trong dây đục/ Ăn cơm lam mấy khúc/ Áo tơ tằm em dệt bền lâu…Nhớ lại những năm kháng chiến nhạc sỹ Hoa Cương đã thầm nhắn gửi: Từ Việt Bắc quê hương/ gửi tới người thương tiếng tính tiếng then. Dù rằng em hát chưa hay/ khi chiến thắng anh về..chào mùa xuân đất nước em lại hát đón anh…Ca khúc được sáng tác theo làn điệu then tính ấy đã từng một thời vang xa. Và ca khúc nổi tiếng Tiếng hát giữa rừng Pắc Bó của nhạc sỹ Nguyễn Tài Tuệ là âm hưởng của làn điệu then Tày. Với bề dày lịch sử, bản sắc độc đáo và cả những thành công trong văn hoá nghệ thuật, Then Tính của đồng bào các dân tộc Việt Bắc đã được đệ trình lên UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể. Then Tính Cao Bằng đã trở thành niềm tự hào của nền văn hoá dân tộc. Niềm tự hào đó được nuôi dưỡng động viên khuyến khích lớp trẻ hôm nay theo học đàn tính; nhiều địa phương làng xã ở Hà Quảng, Hoà An, Thạch An, thành phố Cao Bằng..vẫn duy trì các đội văn nghệ hoặc câu lạc bộ hát then đàn tính.

Ông cha ta từng nói Văn hoá còn thì dân tộc ta còn. Bản sắc văn hoá dân tộc là tài sản thiêng liêng vô giá. Non nước Cao Bằng đã được thế giới công nhận là Công viên địa chất toàn cầu. Cùng với cảnh sắc hùng vĩ của thiên nhiên ban tặng, Cao Bằng còn có sản phẩm tinh thần độc đáo do con người tạo ra. Tiếng tính tiếng then chính là biểu tượng văn hoá đặc sắc, đã và đang hoà nhập với dòng chảy văn hoá Việt Nam; văn hoá nhân loại; nhưng bản sắc riêng sẽ mãi mãi trường tồn bởi còn đó bao lớp người yêu say tiếng tính, tiếng then. Còn đó những người miệt mài chăm chút làm ra cây đàn mộc mạc đơn sơ thuần khiết và những nghệ nhân nghệ sỹ nhiệt huyết truyền nghề cho thế hệ trẻ hôm nay mai sau… Hy vọng họ là những người luôn gìn giữ vun trồng cho hồn cây đàn tính tiếp tục ngân cao, vang xa cùng với nền văn hoá giàu bản sắc của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.