Nghiên cứu văn học của Trần Đắc Trung – Hội văn học nghệ thuật Nam Định - sáng tác tại Nhà sáng tác Vũng Tàu tháng 9/2019. Tác phẩm được đăng trên tạp chí Văn nhân số 127.

Nguyễn Du và “Bắc hành tạp lục” (Trích)

Sau “Thanh Hiên thi tập” và “Nam Trung tạp ngâm”, “Bắc hành tạp lục” – tập thơ chữ Hán thứ ba của Nguyễn Du được sáng tác trong thời gian ông đi sứ nhà Thanh (1813-1814). Tập thơ không chỉ in đậm bóng dáng một sứ thần với công việc bang giao sự vụ, mà là tâm sự một thi nhân với cảm quan nhạy bén và nỗi niềm nhân thế sâu nặng. Cũng như “Truyện Kiều”, bằng lời lẽ khiêm cung, tác giả tự coi tác phẩm là “lời quê chắp nhặt”. Tập thơ “Bắc hành tạp lục” với nội dung phong phú, ôm trùm cả không gian thời gian lịch sử Trung Quốc mấy nghìn năm, ông cũng chỉ coi là những trang nhật ký vụn vặt, những ghi chép tản mạn, là cuốn “Tạp lục”. Tuy nhiên, tập thơ có nhiều nét đặc sắc, chiếm vị trí độc đáo trong dòng thơ đi sứ. Nếu đặt “Bắc hành tạp lục” bên cạnh các tác phẩm thơ của các sứ thần cùng thời với ông như “Hoa trình thi tập” của Đoàn Nguyễn Tuấn, “Hoàng hoa đồ phả” của Ngô Thời Nhậm, “Hoa trình tiêu khiển” của Nguyễn Đề, “Hoa nguyên thi thảo” của Lê Quang Định, “Thập anh đường thi tập” của Ngô Nhân Tĩnh…thì “Bắc hành tạp lục” được viết trong thời gian ngắn với số bài nhiều nhất. Chỉ trong vòng một năm, từ tháng 3 năm Quý Dậu ghi dấu sứ bộ lên đường từ Phú Xuân, đến tháng 3 năm Giáp Tuất, về đến cửa khẩu Nam Quan, cùng với việc hoàn thành xuất sắc vai trò chánh sứ, ông còn có 132 bài thơ, trong đó có tới 18 bài trường thiên, theo các thể ca và hành (30 đến 50 câu). Điều ấy đủ nói lên cảm xúc phong phú tràn đầy, dồn nén khi được phát lộ. Thể thơ luật thất ngôn bát cú, tứ tuyệt đã không còn đủ sức bao chở, phải cần đến các thể thơ khác phóng khoáng hơn để diễn đạt. “Có thể nói đây là khoảng thời gian mà ngòi bút trác việt và cảm xúc thơ Nguyễn Du bùng lên mạnh mẽ nhất” (Vương Trọng).

Nét nổi bật khác ở tập thơ này, như đã nói, trong suốt thời gian lộ trình, Nguyễn Du không hề nói đến công chuyện đi sứ, không đề cập đến vấn đề xã giao thù tiếp của Triều đình và quan lại địa phương, cũng không thấy bộc lộ tâm trạng vui vẻ hay muộn phiền với công việc của người chánh sứ. Phần đa là những trang thơ thế sự, về con người và cuộc sống phương Bắc. Ngay trong những bài tức cảnh hay vịnh sử cũng luôn sáng lên triết lý nhân sinh và ấm nóng hơi thở cuộc sống nhân quần.

Có thể trong suốt chuyến đi, nhà thơ vẫn có những bài thù tạc, nhưng trong “Bắc hành tạp lục” dạng thơ này hoàn toàn vắng bóng. Cũng có thể định hướng thi ca đã có chuyển đổi. Cái nhìn mới và cảm xúc nghệ thuật đã hướng ngòi bút tác giả sáng các vấn đề thiết yếu và rộng lớn hơn. “Bắc hành tạp lục” hàm chứa nội dung sâu sắc, phản ánh nhiều góc cạnh tâm hồn Nguyễn Du. Ở đây chỉ đề cập một vài khía cạnh nổi bật.

1- Những suy tư trăn trở của Nguyễn Du về thân phận con người, trong mối tương quan xã hội, và những hiện tượng lịch sử văn hoá.

Thơ chữ Nôm như “Truyện Kiều”, “Văn tế thập loại chúng sinh”, nhuần thấm tâm sự Nguyễn Du, phải thông qua số phận các nhân vật, thông qua các hiện tượng nghệ thuật để bày tỏ. Thơ chữ Hán có điều kiện phản ánh tâm sự tác giả trước biến cố cuộc sống trực diện hơn.

Xuất thân trong một gia đình danh gia vọng tộc, Nguyễn Du được ảnh hưởng nhiều từ nền văn hoá Trung Hoa thông qua các sách kinh, truyện, sử, tử. Các triều đại Tam Hoàng Ngũ đế, tư tưởng Khổng, Mạnh, Lão, Trang mà chế độ phong kiến coi là lý tưởng; những nhà văn hoá, anh hùng nghĩa sĩ, tiêu biểu tính cách Trung Hoa như Khuất Nguyên, Đỗ Phủ, Lý Bạch, Nhạc Phi, Văn Thiên Tường, Kinh Kha, Dự Nhượng…từng gieo vào ông ấn tượng sâu sắc. Lần này, trong lộ trình sứ bộ, con mắt của vị Cần Chánh Điện đại học sỹ có điều kiện để mục sở thị những di tích con người từng suy tư chiêm nghiệm để có thêm nhận thức và xúc cảm mới.

Hai ông già, hai thi sĩ dị hương dị đại sống cách nhau nghìn năm, trò chuyện hỏi han những lời chân tình thân thiết. Phải chăng đó là những trái tim lớn mang khổ đau và tình yêu thương lớn. Hiểu và cảm phục Đỗ Phủ, ông luôn tin vào tài năng và nhân cách bậc tiền bối, ở đâu lúc nào cũng giữ được tình yêu rộng lớn và tấm lòng trung “Địa hạ vô linh quý bối xi” (Dưới đất đừng để cho lũ ma quỷ cười mình).

Trên lộ trình sứ bộ, những điều tai nghe mắt thấy không giống những gì Nguyễn Du thường tưởng tượng. Xã hội phong kiến đời Thanh ngỡ như bình trị, nhưng là một xã hội đầy ngang trái, đói rét, giặc giã, thiên tai. Số phận con người thật mong manh bị đẩy đến cùng cực. Hãy xem cảnh binh lửa nhao nhác suốt một vùng Hà Nam, Sơn Đông, Trực Lệ: “Đầy thành gió Tây thổi mùi máu tanh, bụi cuốn che cả mặt trời, nước sông Hoàng Hà dâng cao, năm ngày không có ăn phải đậu thuyền ngoài bãi” (Trở binh hành).

Trong “Bắc hành tạp lục”, hai lần Nguyễn Du viết về thân phận người mại ca, cả hai đều thấm đượm nỗi đau nhân thế. Ông xót cho cô Cầm người đẹp đất Thăng Long một thời “Áo hồng cũng mờ nhạt vì gương mặt hoa đào”. “Các quan Tây Sơn trong tiệc thấy đều nghiêng ngả, tả hữu tiền bạc gieo thưởng như đất bùn”. Hai mươi năm chiến tranh tao loạn vật vã mưu sinh, ngày gặp lại chỉ còn hình bóng xác ve một đời ca kỹ. Còn ông xẩm già hát rong ở phủ Thái Bình (Hồ Nam) hát để xin ăn “Căng hết tâm lực gần một trống canh, bọt mép sùi ra tay mỏi rạc” mà vẫn chỉ được năm sáu đồng tiền, khi được dắt ra khỏi thuyền còn quay lại nói lời chúc phúc. Hai người nghệ sỹ, hai phương trời, cùng khéo léo tài hoa, và cùng tử tế thì số phận hẩm hiu cùng cực. Tác giả nghẹn ngào “Ngã xạ kiến chi bi thả tân” (Ta chợt thấy vừa buồn đau vừa chua xót). Tình cảm của Nguyễn Du vượt qua ranh giới dân tộc. Đó là tình con người, tình nhân loại.

Ở một hoàn cảnh khác, Nguyễn Du không cầm lòng đậu trước cảnh bốn mẹ con người đàn bà nhà quê, gặp buổi hung niên phải bỏ làng phiêu bạt kiếm ăn. Những đứa trẻ đói khát rách rưới, nhếch nhác sợ sệt vẫn đang trong lứa tuổi vui đùa, chưa thấu hiểu hết nỗi đau người mẹ. Tình cảnh một người làm thuê kiệt sức không nuôi nổi bốn miệng ăn, thấy trước mắt cái lúc bỏ xác bên ngòi rãnh, máu thịt quăng cho lũ sói cầy “Mẹ chết không tiếc nhưng nhìn con mà đứt ruột”, Nguyễn Du muốn vạch trời kêu đến chín tầng cao. Bài thơ như một bức tranh tố cáo, lại như một hồi chuông thức tỉnh….

Thơ của Phạm Trường Thi - Hội văn học nghệ thuật Nam Định - sáng tác tại Nhà sáng tác Vũng Tàu tháng 9/2019. Tác phẩm được đăng trên tạp chí Văn nhân số 127.

Ca khúc của Hồng Nhân - Hội văn học nghệ thuật Nam Định - sáng tác tại Nhà sáng tác Vũng Tàu tháng 9/2019. Tác phẩm được đăng trên tạp chí Văn nhân số 127.

Ngày 2/1/2020, tại hội trường Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật đã tổ chức Hội nghị “Tổng kết công tác năm 2019 và triển khai nhiệm vụ năm 2020”.

Tới dự và chỉ đạo Hội nghị có ông Tạ Quang Đông Thứ trưởng Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch. Tham dự Hội nghị còn có đại diện lãnh đạo Đảng ủy Bộ, Công đoàn Bộ; lãnh đạo các Hội văn học nghệ thuật Trung ương và Hà Nội; lãnh đạo các đơn vị nghệ thuật trực thuộc khối Lực lượng vũ trang; đại diện Cục Tuyên huấn – Tổng cục chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam..

Về phía Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật có ông Huỳnh Văn Ngàn – Giám đốc; ông Trần Ngọc Khởi – Phó Giám đốc Trung tâm; lãnh đạo các phòng ban chức năng của Trung tâm, lãnh đạo các Nhà sáng tác và toàn thể cán bộ viên chức Trung tâm.

Khai mạc Hội nghị, ông Trần Ngọc Khởi đã báo cáo về các hoạt động của Trung tâm Hỗ trợ sáng tác Văn học nghệ thuật trong năm 2019. Theo đó, được sự quan tâm, chỉ đạo sâu sát của Lãnh đạo Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch; sự giúp đỡ, phối hợp có hiệu quả của các Cục, Vụ chức năng, các Hội văn học nghệ thuật Trung ương và các Hội văn học nghệ thuật địa phương, hoạt động của Trung tâm đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Cụ thể:

1. Về công tác tổ chức mở Trại sáng tác:

Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật và các Nhà sáng tác luôn xác định nhiệm vụ tổ chức Trại sáng tác văn học nghệ thuật là nhiệm vụ chính trị trọng tâm. Văn nghệ sỹ đến sáng tác tại các Nhà sáng tác có chất lượng tác phẩm tốt và đạt hiệu quả cao là mục tiêu Trung tâm luôn hướng tới. Trung tâm xây dựng mối quan hệ hợp tác với Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật chuyên ngành Trung ương và các Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật các Tỉnh, thành phố. Thực hiện đổi mới quy cách tổ chức Trại, chú trọng về chất lượng Trại sáng tác, bố trí các Trại văn học nghệ thuật theo chuyên đề, có giá trị nghệ thuật và tính ứng dụng trong cuộc sống. Chính vì vậy, kế hoạch tổ chức Trại sáng tác năm 2019 đã hoàn thành về số lượng và chất lượng tác phẩm. Trong năm 2019, Trung tâm đã tổ chức được:

Tổng số trại: 80 (trong đó 70 trại thường niên và 10 trại chuyên sâu)

Tổng số tác giả: 1.146 tác giả (1074 dân tộc kinh, 72 dân tộc thiểu số)

Tổng số tác phẩm: 4.275 tác phẩm (Văn học: 2.188 tác phẩm; Âm nhạc: 261 tác phẩm; Mỹ thuật: 382 tác phẩm; Nhiếp ảnh: 943 tác phẩm; Sân khấu: 106 tác phẩm; Điện ảnh: 100 tác phẩm; Văn học dân gian: 64 tác phẩm; Văn học dân tộc thiểu số: 196 tác phẩm; Múa: 23 tác phẩm; Kiến trúc: 12 tác phẩm).

2. Công tác triển khai hoạt động có thu sự nghiệp:

Trong năm 2019 kết quả doanh thu dịch vụ tại 06 Nhà sáng tác đã hoàn thành chỉ tiêu đề ra. Thu sự nghiệp cả năm đạt kế hoạch.

3. Công tác quản lý tài chính:

Thực hiện nghiêm túc quy định của Nhà nước về công tác thu, chi tài chính. Ban hành Quy chế Chi tiêu nội bộ phù hợp với tình hình hiện nay.  Đáp ứng cân đối kinh phí cho các hoạt động của cơ quan, thực hiện tốt công tác lập dự toán, quyết toán. Đảm bảo thu nhập tăng thêm theo quy chế chi tiêu nội bộ, đảm bảo thu nhập tăng thêm, khen thưởng, phúc lợi, chế độ Lễ, Tết. Thực hiện công khai quyết toán tài chính năm 2019.

4. Công tác xây dựng cơ bản và quản lý cơ sở vật chất:

Công tác xây dựng cơ bản trong các năm qua đã được tiến hành khẩn trương, hiệu quả, việc đầu tư có trọng tâm, trọng điểm và đến nay nhìn chung các Nhà Sáng tác, Văn phòng Trung tâm đã được đầu tư đồng bộ tạo ra cảnh quan mới hấp dẫn để văn nghệ sĩ và khách du lịch đến làm việc, nghỉ ngơi.

5. Công tác Tổ chức – Hành chính:

6. Công tác Đảng, Đoàn thể:

a. Về công tác Đảng

Năm 2019, Công tác đảng đã tập trung một đầu mối, các chi bộ đã chuyển về sinh hoạt tại Trung tâm. Chi bộ Trung tâm đã trở thành đảng bộ Trung tâm, mỗi nhà sáng tác là một chi bộ trực thuộc.

b. Công tác Công đoàn

Công đoàn Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã thành lập Công đoàn Trung tâm hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật trên cơ sở sáp nhập công đoàn của 06 Nhà sáng tác.

Về việc triển khai nhiệm vụ năm 2020:

1. Công tác tổ chức Trại sáng tác: Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật tập trung thực hiện các nhiệm vụ: tổ chức 72 trại sáng tác theo mô hình thường xuyên và 10 Trại sáng tác chuyên sâu; Tổ chức Công bố tác phẩm văn học nghệ thuật xuất sắc được ra đời tại các Nhà Sáng tác định kỳ lần thứ II; Tiến hành nhận bàn giao và đưa vào sử dụng, khai thác Nhà sáng tác Cần Thơ vào quý I/2020.

2. Công tác Hành chính – Tổ chức: Kiện toàn đội ngũ lãnh đạo Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật. Tiếp nhận, điều động, luân chuyển, bổ sung đội ngũ cán bộ, nhân viên thuộc văn phòng Trung tâm và các Nhà sáng tác phù hợp hơn, đáp ứng nhu cầu công tác.

3. Công tác Đảng, Đoàn thể: Trong năm 2020 sẽ có những nhiệm vụ lớn: Tổ chức thành công đại hội đảng bộ Trung tâm hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật nhiệm kỳ 2020-2025 và các chi bộ trực thuộc dự kiến vào đầu quý II/2020. Tổ chức đại hội Công đoàn Trung tâm hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật nhiệm kỳ 2020-2025.

Tham gia phát biểu tại Hội nghị, các đại biểu đều có chung một nhận định: Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật là mái nhà chung của các văn nghệ sỹ, là nơi ươm mầm cho các tác phẩm, cũng là sợi dây gắn kết giữa các văn nghệ sỹ trên cả nước với nhau cũng như với Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch. Tầm quan trọng của Trung tâm và các Nhà sáng tác là rất lớn, mà nếu không có thì sẽ tạo ra một khoảng trống lớn không thể bù đắp. Các đại biểu cũng ghi nhận sự tiến bộ vượt bậc trong cơ sở vật chất cũng như thái độ phục vụ tại các Nhà sáng tác, đã luôn tạo những điều kiện tốt nhất để các văn nghệ sỹ sáng tác, nghiên cứu, làm việc. Số lượng tác phẩm đã được sáng tác tại các Nhà sáng tác là minh chứng cho sự thành công của việc tổ chức các trại sáng tác của Trung tâm. Các đại biểu cũng đề nghị Trung tâm tăng cường kết nối với các đơn vị xuất bản, để có thể hỗ trợ xuất bản các tác phẩm đã được sáng tác tại các Nhà sáng tác.

Phát biểu chỉ đạo tại Hội nghị, Thứ trưởng Tạ Quang Đông ghi nhận và đánh giá cao những kết quả đã đạt được của Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật trong năm 2019.

Thứ trưởng đề nghị cần tăng cường thêm số lượng các trại sáng tác và khai thác thêm thế mạnh về văn học nghệ thuật của vùng đồng bằng sông Cửu Long. Bên cạnh đó, nghiên cứu, mở thêm trại sáng tác chuyên đề dành cho nữ; tăng tỉ lệ dự trại sáng tác cho các văn nghệ sỹ trẻ, văn nghệ sỹ là người dân tộc và văn nghệ sỹ nữ; văn nghệ sỹ dự trại sáng tác tác nên phân bố đầy đủ các thế hệ; tổ chức những buổi giao lưu, trao đổi về chuyên môn; mời chuyên gia thảo luận, nói chuyện chuyên đề, tạo điều kiện để các văn nghệ sĩ trao đổi, học tập kinh nghiệm; có giải pháp nhằm tạo điều kiện, cơ hội, thu hút giới trẻ kế thừa hoạt động sáng tác.

Thứ trưởng khẳng định, cần phải chú trọng nâng cao chất lượng tác phẩm. Đối với các loại hình sáng tác khác nhau, cần mở rộng không gian và thời gian sáng tác, đi thực tế, hoàn thiện và công bố tác phẩm, nhất là việc đưa tác phẩm ra công chúng để quảng bá rộng rãi. Thành quả của mỗi trại sáng tác phải được tổng kết, báo cáo, tuyên truyền bằng nhiều hình thức nhằm đổi mới, nâng cao hơn nữa chất lượng sáng tạo của các ngành nghệ thuật, góp phần làm giàu bản sắc văn hóa Việt Nam.

Thứ trưởng cũng yêu cầu Trung tâm tăng cường mở rộng giao lưu, liên kết nhằm quảng bá các tác phẩm văn học nghệ thuật có giá trị của nước nhà tới đông đảo công chúng trong nước và bạn bè quốc tế

Thay mặt toàn thể Trung tâm và các Nhà sáng tác, ông Huỳnh Văn Ngàn đã tiếp nhận các chỉ đạo của Thứ trưởng và hứa sẽ thực hiện tốt các chỉ đạo này, đồng thời cũng ghi nhận các góp ý đề xuất của các Hội văn học nghệ thuật, để đưa Trung tâm tiếp tục tiến lên, hoàn thành tốt các nhiệm vụ đề ra trong năm 2020. Ông Huỳnh Văn Ngàn cũng cho biết, trong năm 2019, sự phối kết hợp giữa Trung tâm và các Hội văn học nghệ thuật Trung ương cũng như địa phương là rất tốt. Ngoài các trại thường niên, Trung tâm đã tập trung vào đầu tư phát triển các trại chuyên sâu để thu về các tác phẩm có chất lượng cao. Trong năm 2020, Trung tâm sẽ tiếp tục tăng cường phối hợp với các Hội văn học nghệ thuật để quản lý hoạt động và nâng cao chất lượng sáng tác của văn nghệ sỹ. Trọng tâm đầu tư của năm 2020 sẽ là các trại chuyên sâu. Bên cạnh đó kịp thời nắm bắt, thống kê những tác phẩm của văn nghệ sỹ hoàn thành tại các Trại sáng tác nhằm chuẩn bị tốt nhất cho việc tuyên truyền, quảng bá và công bố các tác phẩm theo định kỳ. Đồng thời phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương quản lý việc lưu trú của văn nghệ sỹ dự Trại sáng tác, làm tốt công tác chính trị, tư tưởng cho văn nghệ sỹ sáng tác theo đúng định hướng văn hóa văn nghệ của Đảng.